Aleksandra Arkusz

Repatriacja amerykańskich jeńców wojennych i cywilów z radzieckich jednostek repatriacyjnych na terenie Polski w latach 1944-1945

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki

(Nr 2018/29/B/HS3/02287)

Jedynym z ważniejszych problemów pod koniec II wojny światowej stała się repatriacja jeńców wojennych

i internowanych cywilów.


Za repatriację amerykańskich jeńców wojennych wyzwolonych z niewoli niemieckiej przez Armię Czerwoną odpowiadała strona radziecka.

Zasady dotyczące repatriacji regulowało porozumienie podpisane pomiędzy USA a ZSRR dnia 11 lutego 1945 w Jałcie.  Na jego mocy, strona radziecka zobowiązała się do:

  • niezwłocznego informowania przedstawicieli USA o lokalizacji wyzwolonych obozów i nazwiskach przetrzymywanych w nich jeńców;
  • utworzenia sieci jednostek repatriacyjnych (punktów koncentracji i obozów) w których należało przetrzymywać wyzwolonych do czasu ich przekazania przedstawicielom USA;
  • zapewnienia właściwej ochrony oraz odpowiednich warunków bytowych oraz medyczno-sanitarnych w utworzonych jednostkach;
  • niezwłocznego dopuszczenia do jednostek repatriacyjnych amerykańskich oficerów kontaktowych (contact teams);


  • organizowania transportu wyzwolonych kontyngentów do obozów tranzytowych;
  • przekazywania byłych jeńców przedstawicielom USA w ustalonych punktach;

Porozumienie narzucało takie same obowiązki na drugiego sygnatariusza dokumentu, czyli USA. 


Strona amerykańska

Strona radziecka

MISJA WOJSKOWA W MOSKWIE

pełnomocny zarząd rady komisarzy ludowych zsrr do spraw repatriacji 

DOwódca: Gen. John Russell Deane 

DOwódca: Gen. Filipp iwanowicz golikow


Zgodnie z przyjętymi ustaleniami, wyzwolonych Amerykanów kierowano do radzieckich jednostek repatriacyjnych zlokalizowanych w Polsce, skąd przewożono (głównie koleją) do obozu tranzytowego w Odessie.


Główne radzieckie jednostki repatriacyjne dla Amerykanów w Polsce:

  • komendantura nr 92 we Wrzecieniu (obecnie Wriezen, Niemcy)
  • komendantura nr 130 w Rembertowie
  • komendantura nr 110 w Lublinie
  • komendantura nr 124 w Krakowie
  • komendantura nr 129 i obóz w Łodzi


W jednostkach tych znaleźli się jeńcy wyzwoleni m.in. z następujących obozów:

  • Oflag nr 64 - Schubin/Szubin
  • Stalag II B - Hammerstein/Czarne
  • Stalag III C - Alt Drewitz/Kostrzyn-Drzewice
  • Stalag Luft III - Sagan/Żagań
  • Stalag 344 - Lamsdorf/Łambinowice                   

Oflag 64

Stalag 344

Dodaj trochę treści

Stalag III C 

Dodaj trochę treści

Jeńcy z armii USA, Stalag III B 

Jeńcy z armii USA, Stalag III B 

Jeńcy, Stalag III C 

W komendanturach radzieckich panowały tragiczne warunki bytowe (najgorsze w Rembertowie):

  • przepełnione baraki
  • małe ilościowo i pozbawione wartości odżywczych wyżywienie
  • brak wystarczającej ilości miejsc do spania i pościeli
  • brak łaźni
  • brak sanitariatów
  • słabe ogrzewanie
  • brak ciepłej wody
  • brak lekarstw
  • brak właściwej opieki medycznej
  • brak ciepłych ubrań
  • plaga pluskiew i wesz
  • brak kontaktu z amerykańskimi przedstawicielami

Fragment depeszy ambasadora USA w Związku Radzieckim Williama Averella Harrimana do prezydenta Franklina Delano Roosevelta (24 marca 1945):


Nasi ludzie byli przemieszani z uchodźcami cywilnymi różnego rodzaju, spali na podłodze, w barakach bez absolutnie żadnych urządzeń sanitarnych czy przyborów do mycia. Posiłek serwowano dwa razy dziennie w nieregularnych porach; składał się on z krupniku, chleba, ziemniaków lub kaszy, herbaty lub wody. Nie było możliwości odwszawiania.

Źródło: FRUS, 1945, Vol. V, The Ambassador in the Soviet Union (Harriman) to President Roosevelt, Moscow, March 24, 1945, p. 2129.

Z uwagi na fatalne warunki panujące w radzieckich jednostkach repatriacyjnych, ogromne znaczenie  miała pomoc udzielana byłym jeńcom przez Polski Czerwony Krzyż i Polaków mieszkających w pobliżu jednostek.

PCK Kraków

Oprócz fatalnych warunków bytowych i sanitarno-medycznych panujących w radzieckich jednostkach repatriacyjnych, do innych poważnych problemów należy zaliczyć:

  • nieinformowanie strony amerykańskiej o wyzwalanych kontyngentach (zarówno obozach, jak i przetrzymywanych w nich Amerykanach)
  • utajnianie informacji o liczbie i lokalizacji Amerykanów w Polsce
  • zaniżanie liczby obywateli amerykańskich w poszczególnych jednostkach
  • brak zgody na dostarczenie do jednostek amerykańskiego zaopatrzenia w postaci żywności, ubrań i lekarstw
  • długotrwały brak zgody na ewakuację chorych i rannych drogą lotniczą do Połtawy
  • trudności związane z działalnością zespołów oficerów kontaktowych


Przedstawiciele Pełnomocnego Zarządu w Polsce:


  • ppłk M. A. Własow (szef)
  • ppłk  A. A. Niegodiajew
  • major W. M. Sigulia
  • major W. G. Andriejew
  • kapitan K. I. Kuzniecow
  • kapitan F. A. Awgiejew





Zespół rozpoczął pracę w Polsce w grudniu 1944.

Wbrew porozumieniu z Jałty, Sowieci nie zgadzali się na wysłanie do jednostek w których przebywali Amerykanie amerykańskich contact teams.


Po wielu naciskach i prośbach prezydenta Roosevelta, ambasadora USA

w ZSRR Harrimana i dowódcy generalnego amerykańskiej Misji Wojskowej w Moskwie gen. Deane'a (listy wysyłane do Józefa Stalina, Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, Pełnomocnego Zarządu oraz Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRR), zgodzono się ostatecznie na wysłanie contact team do Lublina; kategorycznie odmawiano wysłania zespołów do innych punktów repatriacyjnych. Odmowę argumentowano najczęściej względami bezpieczeństwa - bliskość linii frontu lub brakiem przebywania na terenie jednostek Amerykanów (mimo posiadania informacji o amerykańskich kontyngentach w Polsce).

Lubelski contact team:  ppłk James D. Wilmeth, ppłk Curtis B. Kingsbury (lekarz wojskowy), kapral Paul P. Kisil (tłumacz).

Okres przebywania w Lublinie: 27 lutego - 28 marca 1945.

Fragment raportu ppłk. Wilmetha

Główne problemy tzw. lubelskiego contact team:

  • brak możliwości dostarczenia wyzwolonym dodatkowego wyżywienia, ubrań i leków
  • brak możliwości odwiedzenia innych punktów repatriacyjnych
  • niechętne informowanie o ogólnej liczbie Amerykanów w Polsce
  • zaniżanie liczby jeńców i cywilów przetrzymywanych w radzieckich punktach koncentracji
  • brak zgody na ewakuację chorych i rannych drogą lotniczą do Połtawy
  • wszechobecna kontrola ze strony funkcjonariuszy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) ZSRR
  • utrudniony kontakt z przedstawicielami Pełnomocnego Zarządu w Polsce, m.in. ppłk. Własowem
  • wielokrotne "zapraszanie" amerykańskiego zespołu do jak najszybszego wyjazdu z Lublina. 

Amerykanów z punktów repatriacyjnych

w Polsce przewożono pociągami do obozu tranzytowego w Odessie.


Pierwszy pociąg z Amerykanami (36 osób) przyjechał do Odessy 23 lutego 1945.

Inne transporty, m.in.

  • 28 lutego z Lublina - 327 osób
  • 1 marca z Rembertowa - 812 osób
  • 6 marca z Lublina - 98 osób
  • 8 marca z Łodzi - 330 osób
  • 14 marca z Wrzecienia - 640 osób

Ostatnie pociągi z Amerykanami (łącznie 6 osób) przybyły do Odessy w dniach

3, 6 oraz 17 czerwca 1945.

Chorych i rannych ewakuowano (po wielu prośbach) samolotami (tylko radzieckimi

z radziecką załogą!). W ten sposób z Polski do Odessy przetransportowano 289 Amerykanów i Anglików. Przebywali oni wcześniej w szpitalach wojskowych na terenie Polski.

Fragment raportu radzieckiego o Amerykanach i Anglikach w szpitalach wojskowych w Polsce

Na każdym etapie wyzwoleni jeńcy i cywile podlegali skrupulatnej rejestracji.


Na kartach ewidencyjnych, spisywanych w każdej jednostce na etapie przyjęcia

i odesłania, wpisywano następujące informacje: nazwisko, imię, patronimik, rok urodzenia, miejsce urodzenia, narodowość, obywatelstwo, stopień wojskowy, miejsce przebywania w niewoli (kraj, obóz), miejsce i data przybycia do komendantury, nazwa komendantury, numer rejestracyjny, stan zdrowia, data wysłania do obozu tranzytowego, miejsce, adres i numer obozu tranzytowego.


Karty ewidencyjne przetrzymywano w komendanturach i obozach, a ich kopie przesyłano do Pełnomocnego Zarządu oraz NKWD.


Strona 1 karty ewidencyjnej jeńca wojennego (z państwa sojuszniczego) wyzwolonego przez Armię Czerwoną


Strona 2 karty ewidencyjnej jeńca wojennego (z państwa sojuszniczego) wyzwolonego przez Armię Czerwoną


Strona 1 karty ewidencyjnej osoby internowanej (z państwa sojuszniczego) wyzwolonej przez Armię Czerwoną


Strona 2 karty ewidencyjnej osoby internowanej (z państwa sojuszniczego) wyzwolonej przez Armię Czerwoną


W Odessie zlokalizowane były trzy obozy tranzytowe podległe Wydziałowi Repatriacji Odeskiego Okręgu Wojskowego - obóz nr 138, obóz nr 139 oraz obóz nr 180.


Po wielu prośbach, strona radziecka zgodziła się na powołanie w Odessie amerykańskiego zespołu oficerów kontaktowych.

Zespół w składzie: mjr Paul S. Hall, mjr Earl D. Cramer (lekarz wojskowy) oraz sierżant Emil W. Doktor (tłumacz) przybył na miejsce 27 lutego 1945.


Zespół dostarczył Amerykanom wyżywienie, odzież i medykamenty.

Wszelkie dostawy odbywały się wyłącznie za pośrednictwem radzieckich samolotów.

Warunki bytowe w Odessie były o wiele lepsze niż w Polsce.  Kwaterunek, wyżywienie, sanitariaty

i opieka medyczna polepszały się w miarę, jak przybywały kolejne transporty z repatriantami.


Według przedstawicieli Misji Wojskowej (amerykański contact team w Odessie):

Sytuacja w Odessie była prawdopodobnie najlepsza, na jaką Rosjanie mogli sobie pozwolić w tych okolicznościach, ale zgodnie z amerykańskimi standardami opieka nad jeńcami pozostawiała wiele do życzenia.

Źródło: NARA, RG 165, E. 421, B. 254, Sec. 1-A, Part 1: "Summary report of the Commanding General", p. 96.

Do Odessy przybyło łącznie 3 055 Amerykanów: 2 993 byłych jeńców oraz 62 cywilów (w tym 9 dzieci). Zdecydowana większość z nich przybyła

z Polski. 

Fragment dokumentu radzieckiego o liczbie Amerykanów i Anglików wywiezionych z Polski do Odessy

Pierwszy transport z Amerykanami odpłynął z Odessy 7 marca 1945 zabierając ze sobą 1 194 obywateli USA.


Inne transporty, m.in.

  • 11 marca 1945 - 501 osób
  • 25 marca 1945 - 898 osób
  • 21 kwietnia 1946 - 117 osób
  • 3 maja 1945 - 92 osoby


Ostatnie transporty z Amerykanami (łącznie 19 osób) odpłynęły 3, 6 oraz 22 czerwca 1945.


Podróż odbywała się głównie na statkach angielskich.

85 chorych Amerykanów ewakuowano z Odessy samolotami do amerykańskiej bazy lotniczej w Połtawie; stamtąd przewieziono ich do Teheranu.

Przykładowy spis Amerykanów wysłanych z obozu tranzytowego w Odessie

Główne problemy we współpracy z ZSRR odnośnie repatriacji wyzwolonych jeńców:

  • nieprzestrzeganie zapisów porozumienia o repatriacji w odniesieniu do informowania władz USA o liczbie wyzwolonych obozów i jeńców, stworzenia odpowiednich warunków bytowych i sanitarno-medycznych w punktach repatriacyjnych oraz zapewnienia skoordynowanej ewakuacji
  • brak odpowiedzi na listy i prośby
  • brak planów szybkiej i sprawnej ewakuacji repatriantów
  • brak zgody na dostarczenie przez Amerykanów dodatkowego zaopatrzenia (żywność, lekarstwa, odzież) do radzieckich jednostek repatriacyjnych
  • brak zgody na ewakuację wszystkich chorych i rannych do Połtawy

Łamanie przez stronę radziecką podstawowych zapisów porozumienia w sprawie repatriacji, było nie tylko odzwierciedleniem polityki władz ZSRR wobec amerykańskiego sojusznika, ale także wpisywało się w zaostrzający się konflikt, który po zakończeniu działań zbrojnych przerodził się w zimną wojnę.

Ponadto, nagminne niewywiązywanie się z przyjętych w tej kwestii zobowiązań, obrazowało stosunek radzieckich władz państwowych wobec wyzwolonych jeńców i cywilów - zarówno obywateli własnego kraju, jak i cywilów.

Władze radzieckie utrudniały także uzyskanie przez Amerykanów informacji o lokalizacji grobów amerykańskich żołnierzy i cywilów zmarłych w Związku Radzieckim i na terytoriach, które znalazły się pod okupacją Armii Czerwonej.


Jak wspominał gen. John R. Deane:

Fakt, że przywiązywaliśmy wielką wagę do dokumentacji i miejsc śmierci żołnierzy, potwierdzał radziecką opinię, że jesteśmy dziwni, tracąc czas na takie błahostki.

Źródło: NARA, RG 165, E. 421, B. 254, Sec. 1-A, Part 2: "Details of Mission operation", Sec. A, p. 58.

Źródła fotografii:

  • National Archives and Records Administration, College Park, Maryland, Stany Zjednoczone, sygn. RG 334, E. 309, B. 22
  • Государственный архив Российской Федерации, Moskwa, sygn. F. P-9526, op. 6, d. 157, 210, 211.
  • Archiwum Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Fototeka, sygn. 2310, 2311, 2314, 2315.
  • pck.malopolska.pl
  • Domena publiczna (Wikimedia Commons). 

EMAIL

KONTAKT

aleksandra.arkusz@uj.edu.pl

INSTYTUT HISTORII

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

http://orcid.org/0000-0002-2797-7562